Una de las mayores satisfacciones que me caben como conciudadano, si no la mayor, fue el honor que me concedió en 2008 la Comisión de Fiestas del Ayuntamiento de Carballo de Bergantiños (A Coruña), mi localidad natal, al nombrarme Pregonero de sus fiestas principales, las de San Xoán. Presento aquí el texto del pregón, sin las debidas correcciones que, afortunadamente, fueron subsanadas por gente competente antes de ser publicado, en 2009, en la revista homónima. Fue un momento entrañable, delante de familiares, vecinos, antiguos compañeros y maestros, reunidos todos en la Praza do Concello, y acompañado sobre el escenario por la orquesta municipal y por el alcalde de Carballo, Evencio Ferrero, minutos después de firmar en el libro de oro de la villa.

Pregón do San Xoán: A festa, antiga e necesaria invención

Sr. Alcalde, Sras. concelleiras e Sres. concelleiros, Sr. Presidente e membros da Comisión da Festa, carballesas e carballeses, de nacemento ou de adopción, visitantes, amigas e amigos, familia, paisanos todos:

As miñas gracias máis sinceras pola vosa presencia neste serán e pola convida que me fixestes para pregoar as nosas festas grandes. Penso que non hei ter maior honra nin maior satisfacción (por moitas que poidan vir) que esta a vosa sincera e xenerosa mostra de recoñecemento. E non sei ata qué punto alcanzan os meus méritos para ser merecedor de tan grande honor, mais, xa que así o decidistes, e en proba de indeleble gratitude, sabédeme presto para traballar cun renovado propósito, que aquí e agora fago firme e público: o de contribuir en todo o que poida a espallar e lucir sempre o nobre nome de Carballo de Bergantiños.

A satisfacción que sinto é dobre porque, coma para os máis dos que estades aquí, as festas do San Xoán teñen unha decisiva influencia na miña experiencia vital. Entre os recordos máis intensos e vívidos da miña infancia se sitúan imaxes imborrables destas festas: que si as cachelas e os contos de meigas na noite, que si o fiúncho e as espadanas nas portas e fiestras, que si a auga con frores para se lavar pola mañanciña, que si os “pasacalles” nas rúas, que si as bombas de palenque estoupando no ceo azulado, que si as xuntanzas no bosque do Añón, ou no San Martiño, que si as luminarias semellando estrelas, que si as atraccións de feira, que si as verbenas e tamén as procesións. Tende presente que isto queda dito por alguén que, mentres vivíu en Carballo (os meus primeiros dezasete años), non era precisamente un modelo de rapaz festivo. As festas fascinábanme, e agardábaas con expectación, pero non me atrevía eu a participar delas co debido xúbilo e desenfado. Xa tiña ós meus irmáns e, sobre todo, ó meu pai para compensar esta lamentable falta. Porque o meu pai Luis, “Pirelo”, “o barbeiro”, “o fruteiro”, “o kioskeiro”, “o conserxe de FP”, era un entusiasta das festas carballesas. Perdo a conta das comisións de festas nas que participou. Sobre todo nas da Pilarica, que eran as do noso barrio, a Xoubea. Nunha delas nacín eu. Quedaba tan embebido o meu pai polas festas que, cando foi ó rexistro civil para inscribir o meu nacemento, confundíu o día, e case tamén confunde o nome que eu debía levar. Téñollo perdoado, faltaría máis. E penso que a miña nai, que é a xenerosidade feita persoa, llo ten excusado tamén. Porque María, dos Iglesias e dos Pardiñas de Sísamo, na liña do “rei do Outerio”; e dos Sánchez e dos Fraga de Sofán, na liña do “Carracedo da Tapia”, e a quen o vello D. Luis Calvo apodara “Mariposa” polo seu alegre e activo carácter, sempre foi unha muller tolerante e comprensiva.

As festas do San Xoán tamén foron decisivas no meu periplo profesional. Os  primeiros pasos dinnos, coido que con dezaseis anos, na revista Benvido San Xoán, que editaba con grande esmero e ilusión Enrique Castro, fillo. Ó carón dela empecei  a colaborar na delegación do Ideal Gallego, da man de dous “Manolos”, Negreira e Medina, ós que coñecín coa intermediación de Xosé Manuel Eirís, con quen meu irmán Miguel mantiña daquela estreita amistade, e de quen eu acababa de facer unha semblanza do seu primeiro disco, Ese lago inmenso. Estas iniciativas foron o principio dunha breve pero moi intensa e gratificante actividade na vida cultural da vila. Entre outras quero destacar o Cine Clube Carballo, que a finais dos anos oitenta presidíu Facal, e, sobre todo, as iniciativas que, desde a segunda mitade dos setenta, se levaban a cabo arredor da A.C. Lumieira. Seguro que Evencio, o noso “burgomestre”, sabe do que falo. Hai máis de tres décadas que el foi un dos que pensaron que Carballo precisaba dunha lumieira que dese nova e prístina luz ós rueiros que habiamos de percorrer os carballeses na democracia. Xusto é reconocelo, e aproveito para facelo. Todo isto, en suma, inspirou en min unha grande confianza no futuro e, de paso, a decisión de emigrar. ¡Hainos desagradecidos, diredes! Non foi tal. A cousa é que era eu entón un rapaz cheo de enerxía e de curiosidade desbordante. Quería ver mundo e medrar. Busquei coma escusa estudiar unha carreira que implicaba trasladarme a Madrid. Acadei consentemento e esforzada axuda dos meus atónitos pais. Vin mundo e medrei. E agora que volvo a mirada coa perspectiva que dan a distancia e as canas incipientes, penso que aprendín o suficiente como para me decatar da inmensa riqueza que alberga a nación dos brigantes. Só por isto ben pagou a pena emigar: para voltar aprendido.

Como sociólogo quérovos falar hoxe. Permitídime aproveitar o pregón para tratar do que, na miña idea, é un dos máis fabulosos, antigos, universais e mesmo necesarios inventos da humanidade: a festa. Non estou só nesta atrevida apreciación. Hai moito que o teñen apercibido os máis egrexios teólogos, antropólogos, lingüistas, historiadores, sociólogos, economistas. Qué dicir dos insuperados traballos de Mircea Eliade, dos fascinantes textos de Robert Graves, das perspicaces investigacións de Julio Caro Baroja, das audaces interpretacións de Marvin Harris. Son a penas a punta do iceberg. ¿E acaso hai sociólogo que non recoñeza, entre outros, o carácter vertebrador das xoldras, das esmorgas e das festas? Xa marxianos, durkheimianos, weberianos ou de calquera outro paradigma teórico, os científicos sociais presumen polo xeral, aínda que sexa de xeito implícito, un decisivo papel nas celebracións festivas. Curiosamente, son poucos os que se teñen detido no estudio minucioso e sistemático do fenómeno festivo. Agrádame pensar, por iso, que un dos sociólogos que máis estimo, Enrique Gil Calvo, con quen tantas conversas teño compartido na aula e no despacho, tenlle adicado un par de libros monográficos a esta cuestión.

Cando digo que a festa é un dos máis extraordinarios inventos da humanidade quero que caigades na conta de que non hai lugar no mundo onde homes e mulleres, cativos e vellos, pobres e ricos, non queiran festexar, a miúdo xuntos e, a poder ser, revoltos. Poucas persoas rexeitan a festa, aínda cando o corpo non estea para moitas festas. Pois, como é sabido, de entre tódalas especies animáis, tan só a nosa sabe festexar. E faino con ganas. Ata o punto de que ben se poidera dicir que “traballamos para ter festa”. E a mesma festa supón un grande traballo, e moitos cartos. Que llo pregunten, se non, ós membros da comisión da festa deste San Xoán. Ou que llo pregunten a calquera de vós: os que preparades cachelas, embelecedes as vosas casas, preparades un xantar especial. Festa é sempre traballo, aínda que traballo poucas veces é festa.

Mais, se é un traballo festexar, ¿por qué gustamos tanto das festas? Pois, porque da festa, coma do cocho, aprovéitase todo. E os proveitos superan en moito ós esforzos que supón organizala. O primeiro e principal, é que a festa proporciona penetrantes gozos persoáis. Festexar é un pracer incomensurable porque anima a comer, beber, cantar, bailar, contar contos, xogar, compartir, competir, rir, coñecer xente, coñécela mellor, flirtear, namorar, se namorar, intimar. Todo elo, de xeito despreocupado, xa que a festa nos libera transitoriamente das convencións cotidiás. Fainos máis comprensibles cós demais, e ós demais fainos con nós. E, a diferencia da feira (coa que está moi emparentada), a festa propicia un intercambio desinteresado de conversa, de cumpridos, de propósitos, de xestos, de feitos. En tempo de festa, estamos máis receptivos e menos desconfiados. Estamos dispostos a impresionar máis, pero tamén a deixarnos impresionar.

E, tanto nos gusta a festa, que aínda nos gusta máis sabendo que, unha vez rematada, pasado un tempo, voltará de novo louzá e fermosa. Non é casualidade que as festas, xunto coas feiras, marquen o calendario. Pois as festas son as portas que abren e pechan os anos, as estacións, as idades, os estados civís, os ciclos de traballo. Os grandes acontecementos biográficos e sociáis conmemóranse festivamente porque as festas expresan o carácter rítmico da vida. Mesmo as defuncións festexábanse antigamente, ben que cun carácter doente, como non podía ser doutro xeito. Pero o que fai levadeiro o fin de festa é a certeza de que outra virá. Coma as estacións do ano, coma os ciclos e fases da lúa e do sol.

Pero a festa é un traballo que paga a pena non só polo enorme pracer que nos proporciona a cada un. Paga a pena asemade porque é extraordinariamente útil para a pervivencia da sociedade. De ahí os enormes esforzos que as autoridades fan para celebrar festas fastuosas. Tende en conta que a festa consagra a nosa natureza sociable e cooperativa. Pensade que non hai festas en solitario. A festa precisa da xente, de moita xente, para preparala, pero tamén para disfrutala. Canto máis traballo coste, canta máis xente participe, canta máis foliada haxa, máis celebrada será. Por certo, ¿téndesvos decatado de que para os católicos a festa é tan importante que a celebran varias veces ó día? ¿Que é, se non, a sagrada misa? Pois o momento no que os crentes se xuntan para, leda e solidariamente, rememoraren a derradeira cea, facéndose partícipes, a través da comunión, do corpo e do sangue de Cristo salvador.

Os sociólogos sábeno ben. A festa reduce a tensión social. Entre outras ventaxas, propicia unha participación amplia e bastante igualitaria. Todos temos cabida na festa. É un momento idóneo para limar asperezas, para se coñecer mellor. Fomenta a cohesión e a identidade dos grupos. Igual ca música, as experiencias festivas fixan fortemente os acontecementos na memoria. Son lugar privilexiado para a trasnmisión de novas, de ideas, de coñecementos. Cando estamos ledos, asimilamos doadamente o que nos din, e mesmo o que non nos din. Noutras verbas, a festa non só contribúe a reproducir a especie, propiciando a xuntanza, senón que tamén distribúe, reproduce e produce as súas ideas, as súas novas, os seus coñecementos. Por certo, ós rumores e ós chismorreos encántanlles as festas.

Nas festas sentímonos ó noso antollo. Sentímonos máis contentos de vivir onde vivivimos, de vivir con quen vivimos, de vivir como vivimos. Ás veces, tamén serven para apreciar ós nosos convidados, ou o seu xeito de vivir. Mais o grande misterio da festa é que, coma quen non quere a cousa, obríganos a respectar docemente normas e costumes (as propias de cada festa). Tamén fainos respectar os traballos e os deberes que conleva a súa organización e o seu desenvolvemento. As festas fannos obedecer polo puro egoísmo de as disfrutar. E, disfrutándoas, contribuímos á pervivencia e á prosperidade da sociedade. Suscribo o argumento dun mencionado colega cando, parafraseando a Jon Elster, afirma que a periódica participación, alegre, voluntaria, en rituais festivos, é o mellor “cemento social”, o que fai manter unidas as sociedades, máis aló do simple interese material e pecuniario.

E xa que tantos méritos teñen as festas, ¿quén foi tan listo coma para as inventar? Ninguén estivo alí para dar testemuña delo, pero hai medios para supoñer que as primeiras festas aconteceron hai milleiros de anos, cando a xente vivía do que cazaba e do que recolectaba, pois aínda non aprenderan a cultivar a terra nin a domesticar os animáis. Vivían en grupos moi pequenos, arredor quizáis de cincuenta individuos, e non tiñan asentamentos estables. Estos grupos vivían bastante lonxe uns dos outros, sen apenas molestarse. As ferramenteas de que dispoñían eran moi simples, feitas de pedra, madeira ou óso.  Servíanlles para cazar, para recoller froitos e para transportar mínimas cantidades de alimento, ademáis de para se vestir, se engalanar e pouco máis. Cando a comida escaseaba, mudaban na procura de novas terras, onde houbera máis caza e vexetación comestible. A miúdo regresaban ós mesmos lugares nas estacións que crían máis propicias. E, claro, aló onde ían, ían andando. Non coñecían meio de transporte algún; nin sequera animal. Por descoñecer, descoñecían ata a roda. Sendo así, é doado pensar que non debían ter problemas de sobrepeso. Polo xeral, eran pacíficos. Non había guerras, a penas ladróns, pois nada tiñan que valese a pena roubar, e a xente se relacionaba o suficiente entre se como para detectaren e sancionaren pronto ós amigos do alleo. Ninguén podería roubar sen que os outros o souberan. O que si pagaba a pena era colaborar. A supervivencia do grupo dependía do traballo cooperativo de todos. A necesidade obrigaba. Dependían por completo da natureza, da sorte, e todos aportaban algo necesario ó grupo, xa fosen nenos ou vellos, homes ou mulleres. Por iso tódalas persoas eran aproximadamente igual de valoradas. Case non había distincións de mando.

Pois ben, estos os nosos devanceiros, tan supostamente atrasados, tiveron a xenial ocurrencia da festa. Tratouse dun invento necesario, unha resposta evolutiva a un grave problema: qué facer para que non se botara a perder a comida cando a natureza ofrecía máis caza ou máis froitos dos que podían administrar. Como a penas sabían conservar os alimentos, e coma non tiñan outro meio de transporte cos seus pés, non podían levar moitos alimentos consigo. Desde logo non podían levar o que máis lles gustaba: a carne. Así que déron coa festa. O meollo da festa era comer. Comer ata fartar. Comer cantidades asombrosas, ata que non quedasen sobras. Pois tal era o motivo primeiro da festa: liquidar o excedente alimenticio. Comendo, acadaban algo de grasa, e con ela podían sobrelevar algo mellor as previsibles futuras carestias. E, comendo, rían de ledicia por estaren xuntos co estómago cheo. E choraban de tristeza polos que se quedaran no camiño, os que xa non podían comer, que eran moitos. Quizáis entón comenzóuselle a  a reservar unha parte da comida ós defuntos. Mais o dato clave destas primeiras festas é que eran plenamente igualitarias, recíprocas e distributivas. Todos debían contribuir á acumulación de  comida, cada un na medida das súas posibilidades. E, cando houbo que repartir a comida, debíase facer por igual entre todos. A tarefa do reparto era tan delicada que pocou a pouco fóiselle encargando á persoa que se pensaba máis sabia, xusta, traballadora e sacrificada: o “cabecilla”. Tende en conta que non era propiamente un xefe. Tan só unha persoa cuxos actos lle conferían unha autoridade lexítima que derivaba da súa bonhomía. Tiña prestixio, mais non poder de decidir ó seu capricho.

Pronto se decataron os nosos antepasados do delicioso que era a festaxar. Ademais de comida, ou precisamente por iso, traía ilusión e ánimo acrecentado. E foi así como a festa foise convertindo no estímulo principal destes pobos tan lonxanos. Cada vez máis se cazaba e recolectaba coa idea de xerar excedente para o liquidar logo mediante unha esplendorosa festa. Traballando máis e comendo menos que ninguén, os “cabecillas” eran os grandes promotores das festas. Se conseguían moito excedente, invitaban a xentes doutros grupos, e aproveitaban para intercambiar novas, efectos e, tamén, afectos. Cando se daban estas festas entre distintos grupos, aínda era máis necesario repartir ben, e o papel do “cabecilla” fíxose máis valorado se cabe. Gradualmente, foron xurdindo moitos candidatos a “cabecilla”, probablemente na procura de afecto e recoñecemento. Empezaron a competir entre si a ver quén, coa axuda de compañeiros, conseguía o mellor excedente e a mellor festa.

Co paso do tempo (milleiros de anos) os nosos devanceiros aprenderon a cultivar a terra, primeiro coas súas propias mans, sen arado, e tamén a domesticar animais. É así como se converteron en pobos sedentarios, con residencia habitual, e foi crecendo a poboación. Aínda que a agricultura e o pastoreo aseguraban mellor a comida, estas xentes estaban moi expostas á perda das colleitas, como aínda, pero infinitamente menos, sucede hoxe en día. Que se unha sequía, ou unha xelada a deshora, ou unha peste nas prantas ou nos animais. Ou a excesiva explotación da terra. Cando había fame, a xente recurría ó almacén que xestionaban os “grandes homes”, herdeiros directos dos “cabecillas”, que contaban agora con grandes grupos de colaboradores. E de “grande home” abastecedor alimentario a “xefe” de ordeo e mando  non hai moito anaco. Por certo, cando o almacén do “grande home” quedaba valdeiro, podedes imaxinar que agora si tiña unha forte razón para facerlle a guerra a pobos veciños que tiveran o seus almacén cheos.

En resumidas contas, de non ser pola festa, seguramente non existirían agora xefes, nin presidentes, nin, coa do aquí presente, nin alcaldes ou alcaldesas. A festa está na base da estratificación social e das estructuras de poder. Se a organización das festas empezou conferindo prestixio os que máis desinteresada e sufridamente traballaban por elas, acabou dando pé ós grandes xefes, ós reis, ós emperadores. Estes sabían ben que o seu poder dependía en parte da organización de grandes festas coas que proporcionar comida e diversión á xente. Por escusas que non fose. Que se celebrar ritos de paso: nacemento, idade adulta, emparellamento, defunción. Que se celebrar os ciclos agrarios, vinculados polo xeral ó paso das estacións e ás fases da lúa e do sol. Que se agradecer ou pedir ós deuses. Que se celebrar un triunfo militar. Que se mudar de rei. Que se, en calquera caso, celebrar un sacrificio, para se congraciar co alén. Pois, polo que se sabe, o sacrificos, humanos e animais, foron habituais en todo o mundo durante milleiros de anos. Á natureza e os deuses habíaos que ter contentos ofrecéndolle o máis valioso: a vida dalgúns elexidos (no principio, os mellores; tal foi o caso seguramente dos grandes héroes da mitoloxía grega). Digo que as festas fan ós poderosos, pero tamén os depoñen. Cando a xente está disgustada coa festa, ó seu organizador máis lle vale “coller as de Villadiego”. Porque, mesmo nas sociedades más autoritarias, as festas tamén teñen unha forte compoñente de “democracia plebiscitaria”. Na festa, como no fútbol ou nos touros, quen manda é o respectable.

Xa está ben de tratar doutro tempo. Claro que podería falarvos do desenvolmento da festa ó longo das grandes civilizacións agrarias. Ou tamén do papel que poidan ter as festas nesta sociedade post-industrial e globalizada que estamos principiando a vivir. Pero, de entre as moitas festas que fixa o calendario, hoxe convidástesme a pregoar ás do San Xoán, que son as nosas festas máis grandes e queridas. E con isto, nun intre, quero acabar.

Sinto dicilo, pero os carballeses non somos especialmente orixinais celebrando esta festividade. Explícome: o San Xoán é unha festa antiquísima e universal, para cristiáns e infieis, que se ven celebrando moito tempo antes do nacemento do Bautista. Con distintos nomes e advocacións, o San Xoán é a festa que dende hai milleiros de anos marca o solsticio de verán no hemisferio norte. Celebra, en orixe, a noite máis corta e o día máis longo e, desde xeito, é a porta que pecha o ano crecente, e abre o ano menguante. Ténse escrito, de feito, que era unha das ocasións indicadas para sustituir ó rei sagrado, sacrificando o vello e aclamando o novo. En diferentes momentos, un e outro servirían á suma sacerdotisa para fertilizala, e co seu sangue fertilizarían asemade os campos para acadar boas colleitas. De ahí que o solsticio sexa tempo moi propio para os feitizos de amor. E tamén para  purificarse de calquera mal, xa con lume, xa con auga. Ou para se protexer dos males que poidan vir.

Dixen que non somos orixinais por celebrar estas festas. Pero tamén digo que o San Xoán é un patrimonio inmenso que albergamos os carballeses, e que temos a obriga de o preservar. Porque os costumes e tradicións propias do solsticio estival perduran en nós con enorme forza e variedade. Non me cabe dúbida de que iso proba que en tempos remotos a terra de Carballo dos brigantes estivo incardinada plenamente nas vangardas sociáis e culturáis de, polo menos, a Europa megalítica, e, logo, quizáis tamén da Europa dos metáis. Pensade na nosa toponimia e nas nosas lendas. Pensade no Monte Neme, insigne, paciente, calado. O seu nome, en lingua protocéltica, alude ós claros do bosque sagrado onde celebraban as súas festas máis fondas e inviolables os nosos devanceiros. Crede ás nosas abóas, que sempre por nós miraron. Cando nos falaban da Eira das Meigas ou do Campo dos Xogos de seguro non mintían.  As lendas das nosas vellas son congruentes coas ofrendas e competicións que hoxe sabemos practicaban moitos pobos prehistóricos, e mesmo persistían en tempos tan próximos coma o medievo, xa que con distintas connotacións. Moitas desas celebracións tiñan lugar nos cumios do monte, particularmente en tempos deste solsticio. Cando pensedes en San Xoán, pensade pois en Monte Neme, pensade nas súas vellas pedras. Pensade en todo o que alí puido acontecer. ¿E por qué non há de voltar a acontecer, laicamente renovada a advocación?

Carballesas e carballeses. A todas e a todos volo pido. Disfrutade destas festas, do programa que nos teñen preparado con tanto esforzo e agarimo. Estade ledos de as poder celebrar. E por nada perdades as vosas tradicións do San Xoán. Son un patrimoio tan importante coma os megalitos. Tan grande coma a Torre de Hércules. Amosádellas ó mundo e iniciade ós nenos nos seus segredos máis profundos. Tratádeas  coma se trata a unha nai. E, polo de agora, que non falte o fiúncho nas rúas, portas e  fiestras. Que se engalane Carballo. Saltade tres, seis ou nove veces a cachela. Acrecentade o día co seu lume na noite. Liberádevos dos meigallos. Estade orgullosos de quen fostes, de quen sodes e de quen seredes.  Non teñades medo de mirar ó pasado, que o mellor xeito de afrontar o presente é ter os pes ben asentados.

Paisanos todos,

Viva o San Xoán.

Viva Carballo, crisol de brigantes.

Que estoupe a alegría.

Boas festas e moitas gracias.

Roberto-Luciano Barbeito Iglesias

19 de xuño de 2008